Sapaan Keakraban di Tanah Papua (Bagian IV)

OM deng TANTA

Oleh;  Izak Morin (PSBE FKIP Uncen Jayapura, Papua)

  1. Pengantar

Dalam Bagian IV ini sa mo cerita tentang bagemana kitong pake sapaan om deng tanta dalam komunikasi tiap hari antar anggota keluarga dan masyarakat di Tanah Papua. Tapi, sblom sa lanjut mari kitong lia asal-usul dan makna dari kata dua ini. Bahasa Blanda untuk kata om deng tanta adala oom deng tante. Dalam Bahasa Melayu Papua kitong pinjam kata oom tapi kitong kas tampias o satu dan kitong ganti huruf e yang ada di ujung kata tante menjadi a.  Dalam Bahasa Blanda kata oom de pu arti ada dua (1) bapa pu ade ato bapa pu kaka dan (2) tanta pu laki/suami. Kata tante juga de pu arti ada dua (1) mama pu ade ato mama pu kaka dan (2) bapa pu sodara perempuan. Dari arti-arti ini kitong lia bahwa arti 1 dari kata oom dan juga arti 1 dari kata tante tra pas deng arti om deng tanta yang ada dalam kitong pu adat Papua. Nanti sa kas conto-conto yang pas deng kitong pu adat Papua supa kas jelas dong dua pu makna/arti yang ada dalam Bahasa Melayu Papua.

Bagian I, II deng III sa su cerita tentang bagemana kitong pake Ade, Kaka, Bapa, Mama, Ana/Anak, Bapa Ade, Bapa Tua, Mama Ade deng Mama Tua. Dalam bagian IV ini sa mo sambung cerita tentang bagemana Bahasa Melayu de baku dapa deng Bahasa-Bahasa Papua. Jadi, de pu sambungan begini. Tahun 1605 Blanda dong datang dan kas tampias Portugis dorang dari Maluku dan tahun 1641 Blanda dong pigi skot Portugis dorang sampe bubar dari Semenanjung Malaka dan dong mulai kuasai Indonesia. Di Maluku Blanda dong coba pake Bahasa Blanda di gereja, skola dan kantor-kantor pemerinta tapi dong tra sukses. Jadi, dong kembali pake Bahasa Melayu. Tapi pada tahun 1812 pace William Marsden (ahli gramar Bahasa Inggris) de kas tau bahwa su ada kata-kata Bahasa Blanda yang su baku cakar deng Bahasa Melayu. Nanti awal abad 20 baru anana Indonesia yang mo skola jadi guru dan pegawai pemerinta su mulai blajar Bahasa Blanda di skola-skola Eropa yang ada di Indonesia. Tapi, skola-skola ini tra cukup untuk smua orang Indonesia jadi pada tahun 1914 Blanda dong mulai buka skola-skola Indonesia yang pake Bahasa Blanda. Dari sini Bahasa Blanda su mulai campur dengan Bahasa Melayu dan kata-kata Bahasa Blanda yang su campur adalah buncis, kol, kompor, puding, sosis, wortel, helem, rok, ritsleting, slop, advokat, kasasi, pleidoi, kasus, vonis, listrik, steker, strom, stop kontak, saklar, bensin, klakson, kopling, oli, persneling, rem, antri, asbak, gelas, handuk, famili, restotan, setrika, televisi, papa, mama, om, tante, daa, pus, los, suster, operasi, sal, injeksi, koran, rekening, kuitansi, pas dan lain-lain.

Dari cerita di atas kitong bisa tau bahwa Bahasa Blanda juga de pangaru Bahasa Melayu. Cukup disini dulu e, nanti sa sambung cerita ini lagi dalam Bagian V yang de pu judul “Tete deng Nene: Sapaan Keakraban di Tanah Papua.” Dalam Bagian V nanti sa cerita tentang bagaimana Bahasa Melayu de mulai sorong-sorong dari Maluku ke kitong pu tanah ini. Jadi, jang lupa baca Bagian V di Tong pu KOSAPA.   

  1. Bagemana kitong pake Om deng Tanta saat baku panggil di Tanah Papua.

2.1.  Anana panggil Om dengTanta karena hubungan dara ato keluarga

Ade kaka (laki-laki dan perempuan), macam, Tina (kaka) deng Samuel (ade). Kalo dong dua su pu keluarga dan su pu anana maka Tina de pu anana panggil Samuel om dan de pu maitua tanta. Sebaliknya Samuel de pu anana panggil Tina tanta dan de pu paitua om.

Bacaan Lainnya

2.2. Ade kaka kandung panggil Om deng Tanta sesuai dengan cara panggil anana

Pada poin 2.1. di atas Tina de bisa panggil de pu ade Samuel om dan de pu maitua tanta. Sebaliknya Samuel de bisa panggil de pu kaka Tina tanta dan de pu paitua om. Dong dua panggil sesuai deng cara dong dua pu anana panggil. Conto: Tina de bilang sama de pu ade Samuel begini: Om tolong kas tau tanta supa tempo karna kapal Dononsolo su stom dua kali ni. Jadi, dalam ujaran ini Samuel bukan Tina de pu om. Cara macam begini kitong su pake lama di Tanah Papua.

2.3.  Ade ipar ato kaka ipar panggil Om deng Tanta sesuai dengan cara panggil anana

Pada poin 2.1. di atas Tina pu paitua bisa pake tiga cara untuk panggil Samuel deng de pu maitua: (1) om deng tanta karna sesuai deng cara panggil anana; (2) ade (baca Bagian I) karena sesuai deng umur, dan (3) ipar karena sesuai dengan adat Papua (sapaan ipar nanti sa tulis di bagian lain). Demikian juga, Samuel pu maitua bisa pake tiga cara ini untuk panggil Tina deng de pu paitua. Tapi, cara kedua de harus panggil kaka karna Tina lebe tua.

2.4. Paitua deng maitua juga panggil Om deng Tanta karena hubungan perkawinan

Tina deng Samuel ada pu om deng tanta. Tina pu paitua dan Samuel pu maitua harus panggil om deng tanta juga. Sebaliknya, Tina deng Samuel harus panggil om deng tanta untuk dong dua pu paitua dan maitua pu om deng tanta. Cara panggil macam begini kitong pake karna pas deng adat Papua, yaitu: ada hubungan perkawinan.

2.5. Paitua ato Maitua pu ade-ade ato kaka-kaka panggil Om deng Tanta karena hubungan perkawinan

Dalam sa pu keluarga sa ada kaka tiga dan ade satu. Kitong ada pu om-om deng tanta-tanta. Sa pu maitua ada pu ade enam. Dong juga pu om-om deng tanta-tanta. Sa pu kaka-kaka dan ade dong panggil om deng tanta untuk maitua pu ‘om’ deng ‘tanta’. Demikian juga, maitua pu ade-ade dong panggil om deng tanta untuk sa pu ‘om’ deng ‘tanta’. Di Tanah Papua kitong panggil macam begini karna pas deng adat Papua, yaitu: ada hubungan perkawinan.

2.6. Anana panggil Om deng Tanta karena hubungan suku ato orang tua sama-sama dari satu kampung

Sa tinggal di kampung Pokhouw dan sa ada pu tetangga satu, paitua dari Kaimana tapi maitua dari Biak. Maitua ini de suru de pu anana panggil sa om karena sa dari Biak walaupun fam tra sama deng dong pu mama.  Jadi, de pu anana panggil maitua tanta. Sa pu anana juga panggil paitua deng maitua om deng tanta karena hubungan suku tadi. Cara sapaan ini kitong pake di Tanah Papua terutama kalo kitong rantau dan jau dari kitong pu kampung halaman. Kalo paitua deng maitua sama-sama dari Biak ato sama-sama dari Kaimana maka nanti anana panggil bapa ade, bapa tua, mama ade deng bapa tua (baca Bagian III).

Ada conto satu lagi. Sa dari Biak dan maitua dari Wondama jadi smua laki-laki Wondama di Jayapura dong panggil sa ipar (sapaan ipar nanti sa tulis de di bagian lain). Dong pu anana panggil maitua tanta dan panggil sa om. Sa pu anana juga panggil smua laki-laki Wondama om dan dong pu maitua tanta. Sedangkan kitong pu anana baku panggil ade deng kaka (baca Bagian I) sesuai deng adat Papua. Kalo ada perempuan Wondama yang pu laki/suami dari Biak tapi perem ini panggil maitua tanta sesuai garis silsila keluarga Wondama (baca juga poin 2.7) maka de juga harus panggil sa om. De pu paitua juga harus panggil maitua tanta dan sa om. Tapi, kalo de pu laki/suami Biak ada hubungan keluarga deng sa karna kitong dua sama-sama dari Biak dan ada sama-sama dalam satu silsila keluarga dan de harus panggil sa kaka maka de juga harus panggil maitua kaka. Jadi, kitong bisa baku panggil sesuai deng masing-masing pu garis keturunan ato silsila. Cara panggil macam begini su lama skali dalam komunikasi antar keluarga dan masyarakat Papua.

2.7. Anana generasi kedua panggil Om deng Tanta karna hubungan garis keturunan ato silsila keluarga.

Sa bapa pu sodara perempuan de pu nama Wihelmina Morin. Sa panggil de tanta. De pu paitua fam Jarangga. Tanta ini de pu ana perempuan pu nama Aksamina Jarangga. Sa panggil de napirem ato napi. Kitong dua sama-sama satu generasi dari kitong pu garis keturunan ato silsila. De kawin deng fam Fakdawer dan de pu ana perempuan Selviana. Ana perempuan ini panggil sa om dan maitua tanta. Sa pu anana panggil napi Aksamina tanta dan de pu paitua om. Jadi, di Tanah Papua kitong panggil om deng tanta karena ada hubungan garis keturunan ato silsila keluarga.

2.8. Om deng Tanta panggil Om deng Tanta untuk keponakan

Sa pu kaka perempuan pu ana laki-laki pu nama Deki dan ana perempuan Juli. Tiap kali kitong ketemu dan bicara-bicara sa biasanya panggil dong dua om dan dong dua panggil sa om. Kitong pu adat Papua ajar kitong untuk tra bole sebut keponakan pu nama kalo kitong pu umur sama ato hampir sama. Apalagi kalo kitong sama-sama su pu keluarga. Ada juga keponakan-keponakan yang masi kecil (laki-laki dan perempuan) tapi sa tetap panggil dong om ato omi. Sa juga perna dengar orang panggil macam begitu. Jadi, walaupun laki-laki ato perempuan kitong bisa pake panggilan om ato omi untuk dong dua karena kitong masi ikut hirarki patrisial (dominasi laki-laki). Jarang skali kitong dengar orang pake tanta untuk panggil keponakan perempuan dalam konteks ini.

2.9. Anana panggil Om deng Tanta untuk orang yang dong tra kenal

Di sa pu rumah ada anjing tiga. Anjing Inof de suka gigi orang. Satu kali sa pu ana laki-laki kacil de telepon dan kas tau begini: Bapa, tadi Inof de mo gigi tanta yang jalan jual-jual piring besar itu. Sa usir tapi anjing telinga luka ni [kebetulan anjing ini pu telinga luka] de tra mo dengar sa. Untung ada om satu lewat jadi de yang tolong usir Inof. Untuk orang-orang yang kitong pu anana tra kenal sama skali anana biasanya panggil dorang om deng tanta. Kalo orang itu de laki-laki non-Papua maka nanti anana panggil de mas walaupun kemungkinan de bukan mas (orang Jawa). Tapi, kalo de perempuan non-Papua maka nanti anana panggil de tante bukan tanta.

2.10. Anana panggil Om deng Tanta/Tante karna orang tua kerja sama-sama di satu kantor ato satu skola ato satu universitas ato satu perusahaan.

Sa kerja di Uncen dan sa pu sobat-sobit banyak. Ada yang amber dan ada yang komin (istila amber-komin nanti sa kas jelas de kalo bagian sapaan-sapaan ini su slesai). Sa pu anana panggil om untuk sobat-sobat amber dan komin sedangkan tanta untuk sobit-sobit komin dan tante untuk sobit-sobit amber. Sebaliknya sobat-sobit pu anana panggil sa om dan maitua tanta ato tante. Maitua de guru SMA 1 Abe jadi anana panggil maitua pu kawan-kawan laki-laki om dan teman-teman perem tanta ato tante. Dong pu anana juga panggil maitua tanta ato tante dan panggil sa om. Kitong di Tanah Papua su tau kepada sapa kitong pake tanta dan kepada sapa kitong pake tante. Misalnya, kitong mo beli ayam potong di Pasar Yotefa dan yang jual de perem jawa. Kitong tra mungkin bilang: Tanta sa mo beli ayam dua. Yang pasti keluar dari kitong pu mulut adalah sapaan tante ato ibu ato mba. Demikian juga kalo mo beli kasbi dari mama-mama Wamena dari Koya pasti kitong bilang: Tanta, kasbi yang ini de harga brapa ka?

2.11.  Anana panggil Om deng Tanta/Tante karena hubungan tetangga dalam satu komplek perumahan ato satu kampung.

Sa pu tetangga di Kompleks Perumahan Uncen Perumnas III Waena dari macam-macam etnis di Indonesia dan Papua. Anana yang orang tua komin panggil sa om dan maitua tanta tapi anana yang orang tua amber dong panggil sa om dan maitua tante. Jadi, sapaan untuk maitua beda. Sa pu anana juga panggil tetangga yang Papua tanta sedangkan yang non-Papua tante.

Ada conto satu lagi. Sa juga tinggal di kampung Pokhouw sebrang kali Kamp Walker. Di kampung ini ada beberapa keluarga non-Papua. Dong pu anana panggil sa om dan maitua tante. Sedangkan smua orang Papua panggil om deng tanta. Sa pu anana juga su tau kepada sapa dong pake tanta dan tante.

2.12. Orang yang pu umur sama ato hampir sama dong baku panggil Om deng Tanta

Sa pu sobat laki-laki satu dari Universitas Papua (Unipa) di Manokwari de cerita sama sa begini: Di Manokwari tong pake sapaan om untuk baku tegur kalo tong pu umur sama ato hampir sama. Ada sobat laki-laki satu dari Biak de juga setuju deng sobat dari Manokwari. Kalo di Biak kitong jalan dan kebetulan lewat depan anana muda yang ada duduk keliling anyos [istila baru yang muncul untuk minuman sauger kelapa di Biak. Sebenarnya anyos de pu arti itu penutup botol dari daun kelapa, dll] dong pasti panggil begini: Om, ada anyos ni. Mari cas dulu baru jalan. Kalo di Jayapura orang-orang dewasa dong lebe cendrung pake sapaan om deng beliau pada saat baku tegur. Jadi, sapaan om deng beliau kitong bisa pake antar sesama anana muda dan/ato orang dewasa yang umur sama ato hampir sama. Sedangkan, sapaan tanta kitong jarang skali dengar perem dong pake untuk baku panggil.

2.13. Anana dan orang tua panggil Om deng Tanta untuk keluarga yang bukan satu suku tapi tinggal sama-sama dan su jadi bagian dari keluarga 

Ada keluarga satu de tinggal sama-sama deng sa pu keluarga. Paitua deng maitua sama-sama dari Wamena. Sa deng maitua panggil dong dua om deng tanta. Sa pu anana juga panggil dong dua om deng tanta. Sedangkan dong dua panggil sa deng maitua bapa deng mama (baca Bagian II). Disini kitong lia bahwa anana dan orang tua pake sapaan yang sama untuk paitua deng maitua karena kitong trada hubungan dara ato hubungan keluarga tapi karena kitong tinggal sama-sama.

2.14. Anana pu teman panggil Om deng Tanta/Tante

Sa pu anana ada yang kulia di Uncen, ada yang skola di SMA 1 Abe dan ada yang skola di SMP 11 Perumnas III Waena. Kalo dong pu teman-teman datang ke ruma dong slalu panggil sa om dan maitua tanta/tante.  Tapi, mahasiswa lebe suka panggil bapa deng ibu (baca Bagian II).

2.15. Kitong pake Om deng Tanta untuk ganti kata ‘sa’, ‘ko’ deng ‘kitong’

Di Tanah Papua kitong bisa pake om deng tanta untuk ganti kata sa (kata ganti penunjuk orang pertama tunggal). Conto: Omi, om/tanta jalan dulu e. Dalam ujaran ini ada om ato tanta satu yang kas tau de pu keponakan kalo de mo jalan. Kitong juga bisa pake om deng tanta untuk ganti kata ko/koi (kata ganti penunjuk orang kedua tunggal). Conto: Tadi sa lia tanta dalam taksi Waena. Ini adala ujaraan dari keponakan kepada de pu tanta. De tra mungkin bilang begini: Tadi sa lia koi dalam taksi Waena karena kitong pu adat Papua tra kas ijin.  

Frasa om deng tanta dapa pake juga untuk ganti kata kitong (kata ganti penunjuk orang pertama jamak). Conto: Om deng tanta nan kembali besok pagi. Ujaran ini dari om deng tanta kepada dong dua pu keponakan. Kalo kitong kas hilang frasa om deng tanta maka nanti de pu kalimat begini: Kitong nan kembali besok pagi.

  1. Kitong tamba nama pekerjaan, nama tempat asal, nama tempat tinggal, nama fam blakang panggilan Om deng Tanta

3.1. Kitong tamba nama pekerjaan dan nama tempat kerja blakang Om deng Tanta

  1. ‘Tanta guru ni tra perna lia bapa sampe bapa su trada’

Sa pu maitua pu tanta de guru. Walaupun su pension tapi kitong masi panggil de tanta guru. Maitua perna bilang sama tanta begini: Tanta guru ni tra perna lia bapa sampe bapa su trada.’ Di Tanah Papua kitong slalu pake nama pekerjaan ato jabatan untuk ganti nama orang (tanta suster, tanta polisi, tanta pendeta, tanta hakim, om tentara, om camat dll) supa kitong tra sebut dong pu nama kecil.

2. ‘Om Pertamina de su pension karna sakit-sakit trus’

Sa pu sobat satu di Sorong de pu om pegawai Pertamina di Klademak. Jadi, dong slalu panggil de om Pertamina. Satu kali sa ketemu sobat ini dan sa tanya de pu om pu keadaan. Trus de bilang: Om Pertamina de su pension karna sakit-sakit trus. Sama seperti poin a di atas kitong pake nama tempat kerja supa kitong tra panggil orang pu nama kecil. Kitong bisa bilang om KNPI, om PLN, om BRI, dll.

3.2. Kitong tamba nama tempat asal dan nama tempat tinggal blakang Om deng Tanta

  1. ‘Om Wamena su antar ana babi ke Sentani’

Ini adala ujaran yang ana perempuan satu de bilang sama de pu bapa. De kas tau bahwa om Wamena su lakukan perinta dari de pu bapa. Disini kitong lia bahwa nama tempat asal ato suku dari om ini kitong biasanya pake untuk bedakan om yang mana kitong maksud. Cara ini kitong pake supa tra bole sebut orang tua/dewasa pu nama kecil. Kitong juga pake kalo ada lebi dari satu om dalam kitong pu keluarga supa orang yang dengar de tau persis om mana yang kitong maksud (om Serui, om Sorong, om Sumatera, om Blanda, dll).

2. ‘Tanta Ambon pu ana perempuan cuma satu’

Sa pu tanta dua. Satu tinggal di kampung Pasi (Biak Timur Kepulauan) dan satu lagi tinggal di Ambon. Jadi, waktu maitua tanya tanta Ambon pu ana perem ada brapa trus sa jawab: Tanta Ambon pu ana perempuan cuma satu. Di Tanah Papua kitong bisa pake nama tempat tinggal sebagai pengganti nama orang sehingga kitong tra sebut orang pu nama. Ini adalah cara panggil yang ada di kitong pu tanah ini (tanta Manokwari, tanta Bintuni, dll).

3.3. Kitong tambah nama orang dan fam blakang Om deng Tanta

  1. ‘Om Badu deng om Poli su pi ke Wasior kemarin’

Pernyataan ini adala informasi dari sa pu maitua kepada anana bahwa dong pu om dua ini su kembali ke Wasior setela ikut rapat pejabat pemerinta di Sorong. Maitua de bicara dari sudut pandang anana sehingga de bisa pake sapaan om. De bole sebut dong dua pu nama setela panggilan om karena dong pu umur sama. Kalo anana yang bicara maka dong tra bole sebut orang besar ato orang tua pu nama saat bicara langsung ato berhadapan langsung deng dong pu om-om.  Jadi, kalo anana bicara langsung maka dong bole pake sapaan om saja. Tapi, kalo dong tra berhadapan langsung maka dong bole sebut om pu nama supa orang yang dengar de bisa tau om sapa yang dong maksud.

2. ‘Tanta Alelo deng tanta Susim tadi antar jadwal kebaktian ke ruma’

Di kampung Pokhouw satu kali sa pu ana laki-laki de kas tau de pu mama bahwa tanta Alelo deng tanta Susim tadi antar jadwal kebaktian ke ruma. Ana laki-laki ini de pake sapaan tanta dan nama fam dari dong dua pu laki/suami karena itu adala cara yang kitong slalu pake di Tanah Papua. Kitong pake cara ini karna kitong masi anut pola patrisial (ikut garis keturunan laki-laki). Jadi, walaupun tanta Alelo pu fam adala Komboi dan tanta Susim pu fam adala Arobaya kitong harus panggil dong dua sesuai deng dong dua pu paitua pu fam.

  1. Penutup.

Kitong sebenarnya pake sapaan om deng tanta antar anggota keluarga yang ada hubungan dara ato ada dalam lingkaran keluarga dekat. Jadi, anana pake sapaan om kepada (1) mama pu sodara laki-laki dan (2) tanta pu paitua. Dan, dong pake sapaan tanta kepada (1) bapa pu sodara perempuan dan (2) om pu maitua. Namun, conto-conto di atas ada yang kas tunjuk bahwa kitong su pake sapaan om deng tanta di luar lingkungan keluarga dengan alasan-alasan tertentu karena bahasa slalu dinamis dan fleksibel.

Anana Papua (komin) dan non-Papua (amber) sama-sama pake sapaan om untuk laki-laki Papua dan non-Papua. Anana Papua pake sapaan tanta untuk perem Papua dan sapaan tante untuk perem non-Papua tapi anana non-Papua hanya pake sapaan tante untuk perem Papua dan non-Papua. Anana non-Papua yang lahir besar Papua lebe cenderung pake cara panggil seperti anana Papua karna dong su jadi bagian dari adat dan Tanah Papua.

Silahkan tambah daftar di atas supa kitong dapa masukan yang banyak tentang dimana saja kitong bole pake sapaan-sapaan ini.

Jow suba!!!  Wa wa wa!!!

Bahan referensi untuk Sejarah Bahasa Melayu.

Sneddon, James. 2003. The Indonesian Language: Its history and role in modern society. Sydney: UNSW Press

Berikan Komentar Anda

Tinggalkan Balasan

Alamat email Anda tidak akan dipublikasikan.